Σάββας Μπακιρτζόγλου Ψυχολόγος-ψυχαναλυτής
Μια ψυχαναλυτική ματιά στο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου
Η Αφροδίτη στέκεται επί των ημερών μας μοναχική σε μια αίθουσα στο τμήμα Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Λούβρου. Το δάπεδο του μουσείου φθείρεται δυσανάλογα μπροστά της χρόνο με τον χρόνο ενώ την ίδια στιγμή εκατομμύρια γύψινων αγαλματιδίων της στολίζουν ακόμα σαλόνια και τζαμαρίες σ’ όλον τον κόσμο!
O Quatre-MeredeQuincey (γραμματέας της Βασιλικής Ακαδημίας των Καλών Τεχνών στη Γαλλίας του 19ουαιώνα), σημείωνε πως είναι ένα έργο που μας προσφέρει, εκτός από την τελειότερη απομίμηση της γυναικείας φύσης, τις ύψιστες φόρμες, το πιο τέλειο μείγμα αλήθειας και μεγαλόπρεπου ύφους, χάρης και ευγένειας που πρέπει να βγήκε από το εργαστήριο ή τη σχολή του Πραξιτέλη. Υποστήριζε ακόμα ότι το άγαλμα δεν έπρεπε ν’ αποκατασταθεί ποτέ αλλά να μείνει για πάντα ακρωτηριασμένο όπως βρέθηκε. Γοήτευσε όχι μόνο τα παρηκμασμένα και εξαντλημένα υπολείμματα του κλασικισμού αλλά επίσης διαδοχικές γενιές ρομαντισμού. Πλάνεψε τους Chateaubriand, Lamartine, V.Hugo, Saint-Victor. Οι Gautier και Alfred de Musset της έγραψαν ποιήματα. Ο Heine την ανακήρυξε «Παρθένο της Ομορφιάς», ενώ ο Marcellus, διοικητής του πλοίου “L’ Estaffette” και του πληρώματος που έφτασαν στη Μήλο για να διεκδικήσουν την Αφροδίτη γονυπετής μπροστά της απήγγειλε Όμηρο και τραγουδούσε « Η Αφροδίτη μου, η θεά μου, η καλλονή και το έπαθλό μου». Ο Freud πήγε στο Παρίσι το 1885, είδε την Αφροδίτη (Λούβρο) και έγραψε κάπως ψυχρά, μεταξύ άλλων, ότι αυτά τα πράγματα έχουν περισσότερο ιστορική παρά αισθητική αξία. Φαίνεται ότι υπερεκτίμησε τη σχέση πατέρας/γιος και υποτίμησε τη σχέση του παιδιού με τη μητέρα, κάτι που αντανακλάται ίσως τόσο στην γνωστή μονομανία του για την ανάλυση του «Μωυσή» του Michelangelo, όσο και στην αδιαφορία του για τις αισθητικές πλευρές της Αφροδίτης.
Αξίζει να υπερτονιστεί το πλήθος των προσπαθειών για την επανόρθωση της φόρμας του αγάλματος οι οποίες εκδηλώθηκαν μέσα από ποικιλόμορφους τρόπους προσέγγισης από τη στιγμή της άφιξης του αγάλματος στο Παρίσι μέχρι και την δεκαετία του 1890. Στη Γαλλία το φαινόμενο έγινε εθνική μονομανία. Προέκυψαν θεωρητικές απόπειρες αποκαταστάσεων επί χάρτου που περιορίζονταν σε απλή περιγραφή ή συνοδεύονταν από σκίτσα. Δεν έλλειπαν και οι γύψινες (αποκαταστημένες) αναπαραστάσεις. Ο Furtwangler όταν στοιχειοθέτησε την κατ’ αυτόν «σωστή αναπαράσταση» του αγάλματος άφηνε να εννοηθεί ότι, τελικά, η εξαφάνιση των χεριών δεν ήταν και μεγάλη απώλεια. Ήταν σα να υποστήριζε ότι το «μέρος» ήταν καλύτερο από το όλο.
Την εποχή που βρέθηκε η Αφροδίτη της Μήλου ο γαλλικός κλασικισμός είχε αρχίσει να παρακμάζει, ν’ αποσυντίθεται, να κατακερματίζεται και μαζί του εξέπνεε η ενσάρκωση ενός παγκόσμιου, αληθινού, αιώνιου ιδεώδους. Επακολούθησε η καθιέρωση του ρομαντισμού ο οποίος έδινε θέση στη λατρεία του θραύσματος (ο ίδιος ο Byron παρίστανε τον κουτσό σ’ όλη του τη ζωή). Φτάσαμε να πιστεύουμε ότι το θραύσμα είναι ζωντανότερο, αυθεντικότερο, πιο συμπυκνωμένο. Το σύγχρονο γούστο συνήθως προτιμά την αισθητική εμπειρία που προσφέρουν π.χ. οι μισοτελειωμένες μορφές του Michelangelo από εκείνη των ολοκληρωμένων, είναι μια σαφής προτίμηση για τα μέρη.
Για τα εκατομμύρια του κόσμου που απόλαυσαν το άγαλμα από το 1821 η Αφροδίτη σημαίνει /αναπαριστά/ συμβολίζει την εσωτερική μητέρα η οποία επέζησε των καταστροφών μιας φαντασιογενούς επίθεσης από το βρέφος. Παραμένει κυρίαρχο το στοιχείο της ανάγκης επανόρθωσης του γλυπτού, της ανάγκης ανασυγκρότησης της εσωτερικευμένης μητέρας. Ο ενθουσιασμός για τα ερείπια, τους κορμούς κ.λ.π. (2ο μισό του 18ου αιώνα και μετά) ήταν σύμπτωμα της ρομαντικής διάθεσης στο δυτικό κόσμο με προεξάρχοντα το αίσθημα ενοχής και το άγχος αποκατάστασης. Είναι ακριβώς αυτή η ενόρμηση της αποκατάστασης η οποία έκανε την Αφροδίτη ν’ αντέχει διαχρονικά έτσι ώστε να μας δίνει αυτήν την ευκαιρία επανόρθωσης.
Οι καταστροφές που υπέστη το άγαλμα το έκαναν έργο το οποίο χρειαζόμαστε να συμπληρώνουμε εσωτερικά, εντός μας. Ξυπνά στους θεατές της συναισθήματα συνδεδεμένα με τις πρωτογονότερες φαντασιώσεις τους αναφορικά με την άγρια επίθεση ενάντια στο σώμα της μητέρας και την επακόλουθη διαδικασία επανόρθωσης (διαδοχική εξέλιξη από την σχιζοπαρανοειδή στην καταθλιπτική θέση κατά M.Klein). Η Άννα Ποταμιάνου (2012) σημείωνε σχετικά με τις καταστροφές των οργισμένων πολιτών στην πρωτεύουσα: «Οι βανδαλισμοί των τελευταίων ετών στο κέντρο της Αθήνας δεν ήταν οργή, η οργή έχει στόχους. Ήταν τυφλή βία προς ένα σώμα. Η Αθήνα είναι ένα σώμα. Δεν μπορείτε να σκοτώσετε τη μητέρα σας, την Αθήνα όμως μπορείτε να τη σκοτώνετε». Απόσπασμα από το κείμενο «Αφροδίτη για πάντα: μια ψυχαναλυτική ματιά στο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου»,
Απόσπασμα από το κείμενο «Αφροδίτη για πάντα: μια ψυχαναλυτική ματιά στο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου»,