Σάββας Μπακιρτζόγλου | Ψυχολόγος – Ψυχαναλυτής
Το παιδί που έχει τραυματικές εγγραφές ψυχολογικής ή σωματικής βίας κάνει ασυνείδητες επιλογές στη μεθύστερη ζωή του, που το εκθέτουν σε συνθήκες κακοποίησης (στροφή της βίας εναντίον εαυτού). Μπορεί να γίνεται επαναλαμβανόμενα θύμα κακοποίησης. Είναι κίνηση που στοχεύει στο «γράπωμα», στην υπερεπένδυση της λιβιδούς στο τραυματικό αντικείμενο, στο έσχατο καταφύγιο, ελλείψει άλλου καλύτερου.
Ο Freud (1914), μας προτρέπει να κοιτάξουμε στο παιχνίδι του παιδιού: κάτι που υπέστη και το τραυμάτισε τείνει να το επαναλαμβάνει παίζοντας με σκοπό να το ελέγξει. Η καθήλωση στο τραυματικό αποσκοπεί στο να μη χάσει το Εγώ το αντικείμενο, έστω και αν το τραυματίζει, ώστε ο οργανισμός να μην κινδυνεύσει να βρεθεί στο τίποτα: καλύτερα το αντικείμενο που με πληγώνει, παρά καθόλου αντικείμενο. Όταν δεν υπάρχει αντικείμενο βυθίζομαι και χάνομαι, καλύτερα το κακό, διωκτικό αντικείμενο παρά η ερημιά, το κενό.
Κλινικό παράδειγμα: Χαρακτηριστικό στιγμιότυπο θυμοσοφίας είναι τα λόγια του Κυρ- Γιάννη, ιδρυματικού περιθαλπόμενου χανσενικού, στο Κέντρο Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Αττικής (Κ.Κ.Π.Π.Α) : « Καλύτερα να έχεις τη μάνα σου κι ας είναι και κακιά, παρά καθόλου μάνα…».
Μπορεί ακόμα το τραυματισμένο άτομο, αντίθετα, να στρέφει την καταστροφικότητα προς το αντικείμενο π.χ προς στα δικά του παιδιά, μετερχόμενος του αμυντικού μηχανισμού της ταύτισης με τον επιτιθέμενο (Freud Α. 1936).Αφορά στο φαινόμενο της διαγενεαλογίας της παιδικής κακοποίησης μέσω του ψυχαναγκασμού της επανάληψης .
Ταύτιση με τον επιτιθέμενο: Αμυντικός μηχανισμός περιγραφείς το 1936 από την ΑnnaFreud[1]. Eδώ το υποκείμενο ταυτίζεται με εκείνον τον οποίο φοβάται π.χ τα επιθετικά στοιχεία ενός βίαιου γονιού, και παίρνει χαρακτηριστικά του. Σε αυτήν την περίπτωση το υποκείμενο διεκδικεί την ισοδυναμία του με τον άλλο με σκοπό να έρθει στη θέση που κατέχει ο άλλος, ο οποίος είναι ο δυνατός. Έτσι το παιδί π.χ γίνεται ισότιμο δηλαδή ο επιτιθέμενος γονιός, ακριβώς σαν τον επιτιθέμενο γονιό (ό,τι μας κάνουν θέλουμε να το κάνουμε και εμείς στους άλλους). Επομένως, στην ταύτιση με τον επιτιθέμενο ταυτίζομαι με εκείνον που φοβάμαι και παίρνω τα χαρακτηριστικά του. Τω όντι βλέπουμε σε ποιόν βαθμό, σε ορισμένα παιχνίδια, τα παιδιά «γίνονται» οι κακοί, π.χ ο κακός λύκος, ή μιμούνται φωνές ζώων ή μεταμφιέζονται σε ζώα, υποδύονται κλέφτες κ.λ.π
Η Α. Freud περιγράφει αυτόν το μηχανισμό ως άμυνα του υποκειμένου σε κίνδυνους σωματικής επίθεσης ή εκ σεσημασμένης κριτικής από πρόσωπα εξουσίας. Απέναντι σε αυτούς τους κινδύνους η συμπεριφορά του υποκειμένου είναι το αποτέλεσμα μιας αντιστροφής ρόλων : αυτός που δέχεται την επίθεση επιτίθεται, κάνω στον άλλο ό,τι μου έκανε.
Πρόκειται για αντιφοβική κίνηση, κίνηση εσωτερική για να κρύψει το παιδί το φόβο του: ταυτίζεται με τον επιτιθέμενο π.χ γονιό βίαιο, επειδή τον φοβάται. Ο μηχανισμός αυτός έχει σαν σκοπό το υποκείμενο να τα «βγάλει πέρα», επειδή φοβάται μπρος στην ανημπόρια του από τον κίνδυνο που διατρέχει μπρός στον επιτιθέμενο. Μέσω αυτού του αμυντικού μηχανισμού διεκδικεί την ισοδυναμία: έχουμε εδώ την έννοια της διεκδίκησης της ισοδυναμίας. Για παράδειγμα λέει το μικρό αγόρι στον πατέρα του « θα σου σπάσω το κεφάλι», έτσι θα είμαι στο ίδιο σημείο με εκείνον. Άλλως ειπείν, κάνω ό,τι έκανες, με σκοπό να έρθω στη θέση που έχεις, που κατέχεις, να φτάσω και εγώ στη θέση του δυνατού: διεκδικώ, με σκοπό να έρθω σε θέση ισότιμη με εσένα, να γίνουμε ισοδύναμοι.
Κατά την Α. Freud ο μηχανισμός της ταύτισης με τον επιτιθέμενο, είναι προεξάρχον προστάδιο στη δόμηση του Υπερεγώ (η επιθετικότητα στρέφεται προς τα έξω και όχι, ακόμα, εναντίον εαυτού υπό τη μορφή αυτοκριτικής). H επιστράτευση αυτού του μηχανισμού παρατηρείται συχνά στα άτομα που έχουν υποστεί κακοποίηση.
Κλινικά παραδείγματα :
-Άνδρας σε θεραπεία. Ιδιαίτερα αμφιθυμική σχέση με τον πατέρα του. Ο ασθενής παρουσιάζει συμπτώματα κρίσεων πανικού στην προοπτική ταξιδιών. Περιγράφει τον πατέρα του ως ασταθή στις υποχρεώσεις του, «κομπιναδόρο», «ρίχτη». Ο ασθενής στην θεραπεία είναι κακοπληρωτής, ασυνεπής στις υποχρεώσεις του. Ταυτιζεται με τον «επιτιθέμενο», τον πατέρα του, επειδή τον φοβάται : ο πατέρας του είναι «ρίχτης» απέναντι του και αυτός γίνεται «ρίχτης» προς τον θεραπευτή του.
-Άνδρας σε θεραπεία με προβλήματα σχέσεων και σεξουαλικές δυσκολίες : « το Σάββατο δεν ένιωσα όπως είχα νιώσει παλιότερα…πήγα να δω ειδικούς…έναν ουρολόγο…επέμενα και υπέστην εκείνο το τεστ στύσης . Είναι μια επίπονη διαδικασία γιατί βάζουν μέσα στο πέος σου κάτι σωλήνες και τους γεμίζουν με κάποιο υγρό. Μάλιστα μετά για κάποιο διάστημα είχα πόνους στο πέος…επίσης, όταν ήμουν έφηβος είχα φίμωση με αποτέλεσμα η βάλανος να μη βγαίνει ακριβώς έξω…». Ο ασθενής προβαίνει σε μια συνεχή , λεπτομερή περιγραφή του πέους και της δυσλειτουργίας του. Πρόκειται για μια αντιφοβιή κίνηση στο άγχος ευνουχισμού. Είναι σα να λέει : «αυτός που με ευνούχισε (ο επιτιθέμενος ) έχει πέος, στύση, οπότε έχω και εγώ».
Ο αμυντικός μηχανισμός της ταύτισης με τον επιτιθέμενο μοιάζει με τον αμυντικό μηχανισμό της αντιστροφής : « σου κάνω ό,τι μου κάνεις» ή «μία σου και μία μου» (αναποδογύρισμα). Εδώ το Εγώ δεν έχει ακόμη ωριμάσει οπότε καταφεύγει στην αντιστροφή με την έννοια της εκδίκησης, αλλά τελικά αυτό γυρίζει εις βάρος μου.
κλινικο παράδειγμα
Η ανάλυση ενός άνδρα αναλυόμενου διακόπτεται από τις καλοκαιρινές διακοπές. Όταν επιστρέφει ο αναλυόμενος είπε στον αναλυτή πως είχε πόνο στα δόντια και ούλα, άλλως ειπείν, πόνεσε. Στη δεύτερη συνεδρία μετά την επιστροφή από τις διακοπές είπε ότι χώρισε από την γυναίκα του αιφνίδια ( η σχέση τους χώλαινε). Έχασε επίσης δύο συνεδρίες και έδιωξε τη μητέρα του από το σπίτι, άλλως ειπείν έκανε στη γυναίκα του, στη μάνα του, στον αναλυτή του ό,τι ο «επιτιθέμενος» αναλυτής έκανε στον ίδιο, όταν τον άφησε να πονάει φεύγοντας διακοπές. Τελικά, όμως, μένει μόνος του: φεύγει από τη γυναίκα του, τη μάνα του, την ανάλυση. Και «μπακούρης» όπως είπε , δηλαδή μόνος κι έρημος. Πρόκειται για τον μηχανισμό αντιστροφής η οποία όμως διαφέρει από την ταύτιση με τον επιτιθέμενο.
Τω όντι, αν επρόκειτο για ταύτιση με τον επιτιθέμενο τότε θα έκανε αυτό το οποίο του έκανε ο αναλυτής, αλλά με σκοπό να έρθει στη θέση του αναλυτή, στη θέση του δυνατού: δε θα θυσίαζε τον εαυτό του για να «τη φέρει» στον αναλυτή του, να ανταποδώσει στον αναλυτή του.
Διαφορά μεταξύ των μηχανισμών της ταύτισης με τον επιτιθεμένο και της αντιστροφής: Στην ταύτιση με τον επιτιθέμενο διεκδικώ την ισοδυναμία με το επιτιθέμενο αντικείμενο. Πρόκειται για την έννοια της διεκδίκησης της ισοτιμίας, της δύναμης του αντικειμένου. Αντίθετα στην αντιστροφή το υποκείμενο εκδικείται το επιτιθέμενο αντικείμενο και αυτό το βλάπτει. Επομένως στην αντιστροφή προεξάρχει η έννοια της εκδίκησης.
Πηγή: Σημειώσεις Εκπαιδευτικού Προγράμματος Επέκεινα-Ψυχαναλυτική Πράξη
[1]AnnaFreud: Γεννήθηκε στη Βιέννη το 1895. Ψυχαναλύτρια , κόρη του SigmundFreud. Αρχικά ήταν δασκάλα, δίπλα στον πατέρα της όμως ταυτόχρονα εργάστηκε για την περαιτέρω ανάπτυξη της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Διακρίθηκε στην εργασία της με παιδιά. Εστίασε στο θέμα της δόμησης του Εγώ σε σχέση με την εξέλιξη της προσωπικότητας και τους μηχανισμούς άμυνας. Διέφυγε των Ναζί μαζί με τον πατέρα της το 1938 στο Λονδίνο. Ίδρυσε το HampsteadChildTherapyCourse and Clinic στο Λονδίνο το 1947 και υπηρέτησε ως διευθύντρια του από το 1952 . Επίσης συνέβαλε καθοριστικά στην έκδοση του περιοδικού PsychoanalyticStudy of the Child το1945. Ήταν πολυγραφότατη. Πέθανε το 1982.
